Lisa, een verhaal van een vergeten kind

Papa zit in zijn stoel, hij ziet er gespannen uit, vind ik. Gespannen, en nors en chagrijnig. Dat is normaal voor papa. Zijn mondhoeken hangen naar beneden. Met zijn benen een beetje gespreid zit hij op de punt van zijn stoel. Hij leunt voorover, zijn ellebogen rusten op zijn knieën en hij rookt zijn shagje. […] Op het kastje naast hem liggen vier pistolen. Of zijn het er drie? Ik denk toch dat het er vier zijn, ik kan het niet zo goed zien. Ik zit in een hoekje achterin de kamer, helemaal aan de andere kant. Zo ver mogelijk bij papa vandaan, uit het zicht.
Dit is een fragment uit het begin van het boek Allemaal Struisvogels, waarin het ongelooflijk angstige verhaal van Lisa van Ris staat beschreven – alles waargebeurd. Ze is op dat moment vijftien jaar. Het is de angstigste dag uit haar leven. Haar vader is totaal doorgedraaid. Ze is samen met hem in een huis vol geladen wapens, klaar om af te vuren. Als er brand zou uitbreken, zou de hele straat exploderen. Bovendien is haar vader gestoord genoeg om een wapen op zijn eigen dochter te richten.

Vader

Het leven van Lisa begint als nakomeling in een katholiek gezin met twee broers en drie zussen. Het is al erg druk. En met dit nieuwe, kleine meisje erbij wordt het eigenlijk te veel voor de ouders. Als haar vader zijn baan verliest, moet moeder werken om alle monden te voeden. Dus zorgt Lisa’s werkloze vader voor haar. Maar hij is geen gezellige vader, hij is een beschadigde man, teleurgesteld in het leven en boos op de wereld. Hij weet ook niet goed hoe je voor een kind moet zorgen, zelf was hij vooral veel geslagen door zijn ouders. Het gaat bergafwaarts met hem, hij vult de lege dagen met jenever en wordt met de dag gekker, Lisa moet het vooral allemaal zelf opknappen. Zo drinkt ze als driejarige peuter soms een halve dag niks, of alleen wat koffie, omdat ze haar agressieve vader niet durft te storen.
“Speelgoed was rotzooi waar je niks aan had. Ik had een paar oude autootjes van mijn broers, daar moest ik het mee doen. Toen ik op de kleuterschool kwam, wist ik niet wat ik met speelgoed moest. Laat staan dat ik wist wat ik met leeftijdgenootjes moest. Ik had alleen maar oudere broers en zussen. Samen spelen had ik niet geleerd. Aan de drukte van al die kinderen was ik niet gewend. Thuis had ik de ervaring dat van herrie alleen maar herrie kwam, en dat daar altijd knallende ruzies met veel geweld op volgden. En op school was er geen salontafel om onder weg te kruipen. Ik was op school dus net zo angstig als thuis.”
Terwijl de basisschool Lisa’s leven had kunnen verlichten, werd het daarentegen ook daar een hel voor haar. Ze werd jarenlang vreselijk gepest. “Ik was dan ook in alle opzichten anders. Zo droeg ik oude kleding van mijn zussen, die al lang uit de mode was. En niemand hielp, geen juf of meester greep in.”

Vechtlust

Aan het begin van haar puberteit werd Lisa bovendien twee jaar lang misbruikt door een vriend van haar vader. Steun uit haar omgeving kreeg ze niet. Ook niet toen het misbruik uitkwam en er aangifte moest worden gedaan. De verhoren waren pittig voor de 12-jarige Lisa, maar daar leek niemand zich om te bekommeren. De politie was enkel bezig met het zoeken naar de waarheid en verder was er geen leraar, geen buurvrouw, geen hulpverlener die haar steunde. Waarom staken al die mensen hun kop in het zand? Was Lisa’s ellende misschien te groot om aan te zien? Vluchten mensen misschien liever weg van dat nare, machteloze gevoel dat het leed van een kind kan oproepen?
Twintig jaar geleden had Lisa dit boek nooit kunnen schrijven. “De vuile was ga je niet buiten hangen, dat is er bij mij wel ingeramd,” zegt ze. “Maar met de jaren heb ik geleerd dat openheid uiteindelijk toch altijd het fijnste is.”
Na veel therapie, waaronder EMDR, ontstond bij Lisa de behoefte om te schrijven. Tijdens dat schrijven kwam de woede naar boven. “Ineens besefte ik hoeveel mensen alleen maar hadden toegekeken en helemaal niks hadden gedaan. De docenten grepen niet in als ik weer eens ernstig werd gepest op school. De huisarts, de mensen van jeugdzorg en anderen uit het dorp: ze hebben allemaal geweten wat er gaande was in ons gezin. Niemand deed iets. Toen dat besef echt tot me doordrong, voelde ik ineens weer dat hulpeloze meisje in mij, totaal aan haar lot overgelaten, totaal geen steun, van niemand. Gaandeweg kwam er na de boosheid vechtlust in me los. Ik wilde er een boek over maken, zodat mensen het konden lezen en zouden beseffen dat dit nooit meer mag gebeuren. Dat we allemaal alert moeten zijn en de kinderen steunen die dat nodig hebben. Bovendien wilde ik laten zien dat je eruit kunt komen. Ook als je heel veel narigheid hebt meegemaakt, is er een weg naar een beter leven.”
Zo kwam Lisa in 2015 in contact met journalist Marjanne van Ginkel-Vroom, die haar kon helpen met de opbouw van het verhaal.
Lisa: “Alles wat er is gebeurd, had ik op papier gezet. Maar het was nog geen toegankelijk verhaal, het was nog niet geschikt voor een boek. Daar is Marjanne mee aan de slag gegaan. En nu leest het boek als een thriller. De klok tikt in het boek af op de meest angstige dag van mijn leven. Daaraan hangt alles in het verhaal. Marjanne heeft dat erg knap opgebouwd. De spanning is zo goed voelbaar. Ik stond doodsangst uit, mijn vader dreigde met wapens. Ik was overgeleverd aan een gek, met een reeks wapens die op scherp stonden. Ik ben er trots op dat het boek er nu is en hoop dat het veel mensen aanzet tot denken en handelen.”
In de tijd dat ze werd misbruikt en thuis onder streng regime van haar vader leefde, was er slechts één lichtpuntje: de weekenden bij haar zus Anna. “Dat was de enige kleur in de nachtmerrie,” zegt Lisa. “Daar kon ik mezelf zijn en gewoon lekker gek doen, bij Anna hoefde ik geen angst te hebben voor de woede van mijn vader en zijn strakke en onvoorspelbare regels.” Haar ogen stralen een ogenblik en dan schiet ze vol. Ze breekt. Er lopen tranen over haar wangen.

Litteken

Ook in de afgelopen drie jaar dat ze samen met journalist Marjanne aan het boek werkte, moest ze regelmatig huilen bij het lezen van passages.
“Tranen zullen altijd wel blijven komen. Hoe vaak ik mijn verhaal ook vertel. Er blijft altijd een litteken. Het is als rugklachten. Je leert ermee leven, maar het blijft altijd een zwakke plek. Soms speelt het extra heftig op. Dan ga je naar fysiotherapeut voor je rug. Ik heb een heel fijne vaste psycholoog die me altijd weer door zware momenten helpt heen te komen.”
Sommige fragmenten vond Lisa extra moeilijk om terug te lezen, zoals over het seksueel misbruik door de vriend van haar vader.
Lisa: “Maar ook de passages waarin mijn vader mijn broers of zussen mishandelt, vond ik afschuwelijk om terug te lezen. De tranen rolden dan over mijn wangen. Ik heb die passages één keer gelezen, omdat het moest. Ik wilde namelijk dat alles in het boek goed was en klopte. Maar nu ga ik het nooit meer lezen. Het boek is af, ik hoef het niet meer open te slaan.
Ik praat er wel veel over. Naar aanleiding van het boek krijg ik nu regelmatig uitnodigingen om mijn verhaal te komen vertellen aan bijvoorbeeld zorgverleners. Mijn persoonlijke ervaringen kunnen behulpzaam zijn en nieuwe inzichten opleveren. Zo vertel ik onder andere op welke manier ik destijds als kind hulp heb proberen te vragen.”

Vriendschap

Wat heeft haar, naast therapie, geholpen om eruit te komen? Lisa: “Uiteindelijk zijn het de mensen om me heen waar ik steun bij vond. De steun die ik als kind niet had, heb ik dus later wel gekregen. Ik heb fijne vriendschappen gekregen, waaruit ik inspiratie haalde. Bij anderen kon ik zien wat normaal was, hoe je je hoort te gedragen in een groep, hoe je een normaal leven leidt. Zo had ik uit mijn eigen gezin geen voorbeeld van hoe je als moeder moest zijn, maar kon ik de kunst afkijken bij de vriendinnen naast me. Dat wil niet zeggen dat het makkelijk was. Me verbinden met anderen blijft lastig voor mij. Ik blijf onzeker en kwetsbaar. Toen ik ging samenwerken met Marjanne aan het boek, heb ik haar ook mijn gebruiksaanwijzing gegeven. Ik heb haar verteld dat ik bijvoorbeeld ineens heel veel sms’jes kan gaan sturen als ik even geen reactie van haar krijg. Dat ze daar niet van moet schrikken, maar dat dit voor mij angstige momenten zijn. Ik word dan heel onzeker. Bang dat ik ineens toch niet meer op mensen kan rekenen. Vertrouwen hebben in mensen is niet moeilijk, maar vertrouwen houden soms nog wel. Zolang mensen dat soort dingen weten, begrijpen ze het. Misschien is mijn eerlijkheid mijn kracht.”

Lees ook: Als het thuis niet veilig is…

Vergeten Kind

Lisa en Marjanne hebben een missie met hun boek. “We willen mijn verhaal delen, omdat het laat zien hoe volwassenen een vergeten kind voor het leven kunnen beschadigen – door niet in te grijpen, door weg te kijken, dus door hun kop in het zand te steken. Vandaar ook de titel Allemaal Struisvogels. Iedereen in mijn omgeving wist wat er gaande was. En toch deed niemand iets. We werden als kinderen aan ons lot overgelaten.”
Lisa staat met foto op de achterkant van het boek, samen met Marjanne. Om te laten zien dat ze zich ondanks haar slechte start heeft ontwikkeld tot een sterke, mooie vrouw. Maar ‘Lisa van Ris’ is niet haar echte naam. “Ik wilde mijn familie en andere betrokkenen onherkenbaar maken. Ik wil hen niet in een kwaad daglicht stellen, dat is niet mijn doel met dit boek. Waar het me om gaat, is dat de kinderen die nu in een vergelijkbare situatie leven wél worden beschermd. Dat wij onze kop niet in het zand steken, maar aan de bel trekken als we vermoeden dat er iets mis is in het leven van een kind. Kinderen zelf zijn onmachtig, dus hebben wij als volwassenen de verantwoordelijkheid om ze te helpen als hun eigen ouders dat niet kunnen.
Haar vader overlijdt aan het eind van het boek. Dan pas begint haar leven. Ze is dan vijftien. Hoe kijkt ze nu, 35 jaar later, op hem terug? Lisa: “Ik vind mijn vader eigenlijk een zielige man. Het is intens triest dat je niks van je leven kunt maken en vervolgens iedereen om je heen het leven zuur maakt. Als hij nog had geleefd, was hij misschien een heel rustige, vriendelijke opa geworden. Ik heb geen idee. Dat is wel eens een droombeeld dat ik heb. Mijn gevoelens over mijn vader wisselen, van boos naar verbijstering, naar medelijden, naar… ik weet het niet. Het is gemengd. Dat maakt het waarschijnlijk zo lastig voor kinderen in zo’n situatie. Ook als je vader een gestoorde man is, blijft hij toch je vader. Het was ook de man die mij als baby in zijn armen droeg en de fles gaf. Dat is verwarrend.”
Haar moeder leeft nog. Lisa: “Als moeder was ze afwezig toen ik haar nodig had. Ze was aan het overleven, ze had haar redenen om te doen zoals ze deed. Ik heb eigenlijk geen moeder gehad: geen steun, geen bescherming. Maar voor mijn zoon is ze wel volop oma. Ze paste toen hij klein was vaak drie dagen per week op. Deed alles met hem wat normale, lieve oma’s doen. Alles wat ze haar kinderen niet heeft kunnen geven, haar liefde en aanwezigheid, heeft ze mijn zoon wel kunnen geven. Daar ben ik zo intens dankbaar voor.”
Haar zoon is nu negentien jaar, heeft hij het boek al gelezen? Lisa: “Voordat ik het opschreef, wist hij er helemaal niks van af. Nu heeft hij het verhaal inderdaad gelezen en we hebben erover gepraat. Hij weet nu alles. Ik denk dat het goed is, als je de achtergrond van je ouders kent. Inmiddels zijn we zelfs zo ver dat we er ook grapjes over kunnen maken, bijvoorbeeld als er een schietincident op tv komt. Ik zie gelijk wat voor geweer het is, en of het nep is. ‘Ja, daar weet jij alles van,’ grapt hij dan.”